ريشه واژه
واژه خرما ريشه و بنياد فارسي داشته و از زبان فارسي به زبانهاي هندي، اردو، تركي، اندونزيايي و مالزيايي به سوي شرقي و يوناني به سوي غربي وارد شده است.
تركيبات شيميايي خرما
رطب داراي ۲۵ درصد ساكاروز، ۵۰درصد [گلوكز]، و مواد آلبومينوئيدي، پكتين و آب مي‌باشد. به‌علاوه داراي ويتامين‌هاي مختلف مانند ويتامين A،B،C،E و مقداري املاح معدني مي‌باشد.
تاريخچه كاشت
درخت خرما در نواحي گرمسيري و نيمه‌گرمسيري، از جمله ايران پرورش مي‌يابد. با اينكه خاستگاه آن را ميانرودان، عربستان و شمال آفريقا ذكر مي‌كنند ولي بررسي‌هاي علمي، آن را به گونه‌اي به نام علمي P.H. Sivestris كه در هندوستان مي‌رويد نسبت مي‌دهند. باستانشناسان احداث نخلستان‌ها را به پنج هزار سال پيش نسبت داده‌اند زيرا نامي از آن بر لوحه‌هاي گلي ۵۰ سده پيش يافته‌اند.
در ايران نخل و خرما از دوران باستان و پيش از هخامنشي كشت مي‌شده. در ادبيات ساساني از جمله در كتاب بندهشن از نخل ياد شده‌است. منابع چيني از ايران (در زبان ايشان بوسي، تلفظ چينيپارسي) به عنوان سرزمين نخل خرما كه در نزدشان به نام عناب پارسي و عناب هزارساله مشهور بوده، ياد كرده‌اند. در پايان سده نهم ميلادي، نخل خرما را از ايران به چين برده و در آنجا كشت كرده‌اند. در ميان كشورهاي اروپايي اسپانيا پيشينه بيشتري در كشتخرما دارد.
محصولات
از برگ و شاخه درخت خرما سبد و زيرانداز تهيه مي‌كنند. از هسته آن نان و از ميوه خرما شراب و عسل. مردم صحرا هسته درخت خرما را آرد كرده و از آن نان مي‌پزند يا در اين هسته را بو داده و از آن به‌عنوان قهوه استفاده مي‌كنند زيرا دم كرده آن بسيار مطبوع است و يا حتي اين در را در آب براي چند روز خيس كرده و به‌عنوان غذاي مقوي به شترهاي خود مي‌دهند.
كشورهاي توليدكنندهٔ خرما
| ده توليدكنندهٔ برتر خرما در سال ۲۰۰۷ ( تن) | |
|---|---|
 مصر |
۱٬۳۱۳٬۰۰۰ |
 ايران |
۱٬۰۰۰٬۰۰۰ |
 عربستان سعودي |
۹۸۲٬۵۴۰ |
 امارات متحده عربي |
۷۵۵٬۰۰۰ |
 پاكستان |
۵۵۷٬۵۲۰ |
 الجزاير |
۵۲۶٬۹۲۰ |
 عراق |
۴۴۰٬۰۰۰ |
 سودان |
۳۳۲٬۰۰۰ |
 عمان |
۲۵۵٬۸۷۰ |
 ليبي |
۱۷۵٬۰۰۰ |
| مجموع توليد در جهان | ۶٬۹۰۸٬۰۹۰ |
اصطلاحات نخل و خرما
در مناطق خرماخيز ايران اصطلاحات و واژه‌هاي فارسي زيادي در ارتباط با نخلكاري رواج دارد كه به برخي از آنها اشاره ميشود:
- مچ مُخ، مُغ يا مُه به معني نخل هم است. نام تنگه و منطقه هرمز هم از اهورامزدا و هرمزد و هورمزد تشكيل شده‌است.
- فَسيل: ساقه اصلي درخت خرما .در جيرفت به پاجوش نخل گفته ميشود.
- تيم: هر چه از فسيل برويد اعم از تنه و پاجوش.
- تيم فسيل: آنچه در كنار تنه اصلي مي‌رويد.
- مُه‌كُشَك يا مخ كش : درختچه‌اي كه از تنه فسيل برآيد.در بم و نرماشير به آنها جنگ مي گويند.
- اَبار: گردي كه از نخل نر ترشح ميشود.در بم و نرماشير به آنها بو مي گويند.در جيرفت و ميناب به آن ايوار ميگويند.
- گله‌بشكن يا تَرَكي: از آفت‌هاي نخل.
- تازوغ: سوسكي از آفت‌هاي نخل.
- مُشتاب: اتاقك يا سيلويي براي دانه‌دانه كردن و شيره‌گيري از خرما.
- پنگ: خوشه
- تاره: خوشه نخل، زماني كه در غلاف خود قرار دارد و هنوز چوبي نشده است .
- پريچه يا پيرچه: الياف اطراف برگ خرما كه چسبيده به تنه درخت است. پريچه در بعضي مناطق به‌عنوان اسكاچ نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در استان بوشهر همان « ليف » ناميده مي شود .در جيرفت به آنها سيس مي گويند. در بم و نرماشير به آنها سي سي مي گويند.
- پيش: برگ درخت خرما
- پاگنه: انتهاي پيش كه متصل به درخت خرما است. در استان بوشهر اين بخش « تاپول » ناميده مي شود .در جيرفت به آنها تَگ مي گويند. در بم و نرماشير به آنها لتي مي گويند.
- دُم باز: خرمايي كه نيمي از آن رسيده و حالت رطب داشته و نيمه ي بالايي به حالت خارك يا نارس باشد
خرما در ايران
مصرف سرانه خرما در ايران ۷ كيلوگرم است كه ميانگيني از مصرف سرانه ۲۵ كيلوگرمي استان‌هاي جنوبي و ۱ كيلوگرمي ساير استان‌ها مي‌باشد. در ايران به طور سالانه، ۱ ميليون تن خرما توليد ميشود كه عمده مصرف داخلي آن در ماه رمضان صورت مي‌گيرد. از ميان محصول خرماي هر سال ايران، ۱۰ درصد براي صادرات خرما به كشورهاي ديگر اختصاص مي‌يابد، ۵۰ درصد به مصرف داخلي مي‌رسد و ۴۰ درصد هم در مراحل مختلف برداشت محصول، ضايع‌شده و از بين مي‌روند.
ارقام خرماي ايران
ارقام بومي خرما در بلوچستان ايران：خرما مضافتي (مرغوب ترين رطب جهان)، ربّي، شَكَري، حليله، آبروگن، كَلَگي، چربان، حاشه اي، جوانداك، اشكنجك، پُپو، دِسكي، ورديوار، بَرني، كلوت، مُلسي، كروچ،
- ارقام بومي خرماي بوشهر: قسب، كبكاب، صمرون، شكر، سيسي، حلَو، سروري، زندني، خشن خار، استك سرخو، مرسو، خاصويي، جمادي، بيرمي، تي رس، شهابي، لش، كندي، خنيزي، سميلي، خضروي، گنتار، بريمي، شيخ عالي، زامردو، ده دارب، اهرمي، خاويزي، خاور، مكتي، شاخوني، مصلي، جوزي، غصاب و ردستي
- ارقام خرماي هرمزگان: خرما پيارم ، مرداسنگ، هليلي، خرما مضافتي ، خاصويي ، خنيزي ، شاهاني ، كريته ، زرك و كلك سرخ.
- ارقام بومي خرما در جيرفت:
خرماي مضافتي(مرغوب ترين رطب جهان)، عالي مِهتِري، شِكَري (اين دو از زودرس ترين گونه هاي خرما هستند كه بيشتر مصرف محلي دارند)، كلوته(كليته)، مرداسنگ(تنها خرماي طبع سرد دنيا) ،هليلي، خَنيزي، رُوغني، خرما شاهاني ،خرما زاهدي ،خضراوي ،رَبي ،نگار(ميوه هايي بسيار كشيده دارد) ،گارديال، قرباني، آجيلي
- ارقام بومي خرما در غرب خوزستان:
ليلوئي، برحي، خرما زاهدي ، ديري، اشكر و بريم، حلاوي، بلياني، سويداني، هداك، شكر، بنت السب، دگل زرد، خضراوي، استعمران، بوبكي، چبچاب، مشتوم، جهرمي، عموبحري، دگل سرخ، فرسي، هدل، خصاب، حمراوي، حساوي، اسحاق، جوزي و گنتار
- ارقام بومي خرما در بم و نرماشير:
خرما مضافتي بم ، كروت، قندشكن(سنگ شكن)، خرما ربي ، خريك، هليله اي